Klein Holland in Brazilië

Blog 16

Beste volgers van mijn blog,

       Dit is de laatste blog over onze reis met de presentaties van de documentaire "Febre Brasileira". Na het bezoek aan São João de Garrafão reizen we door naar Santa Maria de Jetibá. Het stadje wordt wel genoemd 'Hoofdstad van de Pommeranen'. De meeste bewoners zijn afstammelingen van de immigranten uit Pommeren. We bezoeken Lucinéia Laurett, zij is presidente geworden van de landarbeidersbond. Ze komt net terug van een conferentie in Brasilia, waar de federale regering zetelt. We overhandigen haar een Dvd van de film en daarbij nog enkele door ons in de werkperiode 1976 en 1983 gemaakte super-8 filmpjes, interessant voor haar particulier maar ook voor de bond denken wij. Na het zien van de filmpjes waarin haar grootvader in Garrafão voorkomt is zij geëmotioneerd en heel blij met dit materiaal.

Dezelfde dag reizen we door met de bus naar Santa Teresa, naar de familie van Marcileni Laurett, die aan het slot in de documentaire haar verhaal vertelt over de ronselaar die haar vele kansen en mogelijkheden beloofde in Europa met volop goed betaald werk en een rijk bestaan. Na het lenen van een berg geld stapte zij in het vliegtuig en daarmee in de boot, zoals haar voorouders in 1862. Zij woont sinds 2006 in Nederland. Het gaat haar goed maar begrijpt niet waarom zij niet legaal in Nederland mag wonen. Wij hadden haar beloofd haar familie te bezoeken. Het is een mooie busreis naar Santa Teresa door veel koffieplantages en rijke natuur. De familie Laurett ontvangt ons hartelijk. Bijna de hele familie werkt in een naaiatelier waar zij voor een tussenhandelaar spijkerbroeken in elkaar zetten.

Na afloop hadden we nog even tijd om het natuurpark van professor Rushi te bezoeken, het park staat bekend om de kolibri's.

Het was al half donker toen we terug wilden naar Santa Maria en voor de bus was het te laat. Maar in de taxi, een rit van 30 minuten werden we getrakteerd op een mooi en boeiend verhaal van de chauffeur. Ook hij zocht zijn geluk in Europa en komt terecht in noord Italië. Verdient daar flink geld met de druivenpluk. Hij ontmoet daar de liefde van zijn leven, een Italiaans meisje, verwekt een kindje en meent er dan goed aan te doen met vrouw en kind terug te keren naar Brazilië. Na een goed jaar wordt de heimwee van zijn vrouw te groot en zij gaat met haar kindje terug naar Italië. Hij blijft eenzaam achter in zijn taxi en droomt nu van een reis naar Italië. 
Het regent als we in Santa Maria aankomen en eten voor het slapen gaan een pizza in een met neonbuizen verlichte pizzeria. 

_______________________________________________________________ 

Holandinha

De volgende dag vertrekken we naar Holandinha (klein Holland). De laatste keer dat we er kwamen was zeven jaar geleden in 2008. 

In 2008 was het groot feest in de Comunidade. Oogstfeest en er werd 150 jaar kolonisatie van de Hollanders in Espírito Santo gevierd. Wij presenteerden ons boek en wie het gelezen heeft weet dat de Zeeuwse Hollanders terug kijken op een treurige geschiedenis. Emigratie is van alle tijden. Wij zien nu in Europa hoe duizenden vluchtelingen, duizenden euro’s betalen aan ronselaars om naar Europa te komen, waar ze vaak niet welkom zijn. In Brazilië waren de Zeeuwen indertijd wel welkom want het land moest gekoloniseerd en de bevolking "wit gewassen" worden. Maar in de loop der jaren werden de Zeeuwen meer en meer gezien als sloebers, indolent en zwak. Ze werden verstopt achter de heuvels. Dus een geslaagde kolonisatie was het niet.  

Maar toch feest in 2008! En zo'n groot opgezet feest hadden wij nog nooit meegemaakt in Holandinha. De hele Comunidade en de burgemeester hadden er alles aan gedaan om het te doen slagen. Radio en televisie kwamen reportages maken. Uiteraard, zoals met alle feesten, werd het geopend met een dienst in de kapel, een dankstond voor gewas en arbeid. Vele produkten werden op en rond het altaar gelegd. Wij brachten ons boek.
Er werd uitbundig feest gevierd. In de loop der jaren vertrokken velen naar andere streken. Maar als er feest is in Holandinha, dan lijkt het op een grote reünie. Dan komen families uit de omgeving en de stad naar de kapel. 

Met de viering van 150 jaar Hollanders in Espírito Santo werden de Zeeuwen eindelijk gezien, ja zelfs ontvangen op het paleis in de hoofdstad Vitória. De gouverneur was door het lezen van de geschiedenis van de Zeeuwen zeer ontroerd zei hij. Hij had nog nooit gehoord van de Zeeuwse Hollanders uit 1858 – 1862. Nu kregen zij stuk voor stuk uit handen van de autoriteiten een document, het bewijs van aankomst van hun voorouders in de haven van Vitória. 

                         

_________________________________________________________________________________

Pinksterweekend 2015

In 2008 namen we afscheid van de Comunidade Holanda. We meenden toen dat het ons laatste bezoek was. Maar tot onze grote verrassing kwamen Arjan van Westen en Monique Schoutsen met het idee om een documentaire te gaan maken over de geschiedenis van de Zeeuwen. Nu komen we weer, bij de kapel, het gemeenschapshuis en het barretje. Eerste bezoeken we Ademar Kruger (Krijger) en Gení Calot (Kallewaard) Hun huis is een zoete inval. Niet alleen de familieleden komen er graag bij elkaar maar ook vrienden en kennissen. Zij geven beide leiding aan de gemeenschap en zijn actief in de kapel en het Centro Comunitário. Ook het barretje dat Ademar was begonnen en zijn zus heeft overgenomen is een ontmoetingspunt waar vroeger alleen mannen bijeen kwamen maar nu zien we ook vrouwen. Deze zaterdag wordt in de kapel de pinksterdienst gehouden. De pastor heeft in zijn parochie 9 Comunidades, negen kerkjes om te bedienen. Vandaag wordt kennis gemaakt met een nieuwe 2^e pastor voor de parochie.

Er wordt niet meer gezongen uit de bundel met vertaalde Duitse Lutherse liederen.
Er is een nieuwe bundel met Braziliaanse liederen uitgekomen.

In de kapel gaf de Comunidade ons een lied mee. De pastor noemt het een presentje voor ons en de kinderen, voor het werk dat wij hier deden en voor de gemeente en vrienden in Holland. Zij zongen een lied dat wij leerden aan de kinderen, nu mannen en vrouwen van ruim 40 jaar. Het werd altijd met enthousiasme gezongen, zeker met Kerst. De tekst is gebaseerd op Jesaja 9:5. “Seu nome é Maravilhoso”.  

Zaterdagavond "Febre Brasileira"

's Avonds plaatst Pipo, Adriano Veenings, een groot scherm in de kapel en installeert een beamer. Maar de documentaire kan niet zonder geluid. Met de motorfiets wordt snel een geluidsbox gehaald uit de katholieke kapel in Holanda. Hierna kan de film gestart worden. Er wordt met veel aandacht gekeken naar de geschiedenis van hun voorouders. 

Na afloop verzamelen we ons in en rond het barretje en praten na. Dona Carolina, de weduwe van Floriano Heule (Floriano staat op de achterkant van ons boek afgedrukt) kwam zeggen dat zij het heel mooi had gevonden en het prachtig vond dat er Zeeuws werd gesproken. Zij had bijna alles kunnen verstaan. Ze was er ontroerd van, want Zeeuws spreekt zij nooit meer. 

_________________________________________________________________________________

Enkele bezoeken

De volgende dag, Pinksterzondag, brengen we enkele bezoeken, ook om Dvd's van de documentaire af te geven. We kunnen deze dagen gebruik maken van de auto, een oude volkswagen van José Laurett, met Eddy chauffeur. Eerst gaan we op bezoek bij Audenir. We hebben hem als kind leren kennen, kruipend over de lemen vloer in het huisje van zijn zeer arme ouders. We waren er met een groep van het Inloophuis. Terug in Nederland werd in het Inloophuis een actie ondernomen om Audenir te steunen, om uit te zoeken wat de mogelijkheden voor hem zijn voor revalidatie. Gedurende enkele jaren voerden we actie. In die tijd maakte Joep Syriër een prachtig beeldje, een staande Audenir met een voetbal onder zijn arm. Het beeldje werd gegoten in brons en verkocht. Twee bleven er over. Van Joep kregen we voor deze reis een beeldje mee om aan Audenir te geven. Hij was zeer verrast met ons bezoek en met het beeldje van Joep.

Daarna reden we door naar José Laurett en Frederica. Het is altijd leuk om presentjes van anderen uit te delen. Nu hadden we een presentje bij ons van Truus. Jullie weten wel, uit de film "Ken je ook Truus?" Na José, gaan we ook even langs bij Antônio Laurett, 94 jaar, helder en naar omstandigheden gezond. In dit dal wonen vier families Laurett bij elkaar ieder op eigen grond. Antônio heeft een tijd gediend in het leger van Brazilië en daar geniet hij nog steeds een pensioentje van.


Tenslotte gaan we naar Alfredo Heule, zijn vrouw Mathilde en hun zoon. Hij heeft de documentaire waarin hij uitgebreid wordt geïnterviewd nog niet gezien en is blij met de Dvd. Zijn zoon, die zijn moeder die ziek is verzorgt en ook het huishouden doet heeft een Dvd-speler. De oude vrachtwagen staat bij Heule nog in de garage. Alfredo is van plan de vrachtwagen die gerepareerd moet worden, zodra het kan te verkopen.


Tot slot
Arjan van Westen en Monique Schoutsen, filmmakers van de documentaire "Braziliaanse koorts" vroegen ons de film te presenteren in Brazilië en dat was voor ons een prachtige opdracht waar we persoonlijk heel veel aan beleefd hebben. Het werd mogelijk gemaakt door de steun van Dutch Culture, bureau voor internationale, culturele samenwerking.
Brazilië blijft ons boeien, er is veel om over te schrijven. Bijvoorbeeld over de ongeremde aanwezigheid van religie in de Braziliaanse samenleving en de groeiende onrust onder de mensen over de corruptie die het land verziekt.


Twee maanden lang hebben Margje en ik gereisd met taxi's, bussen en vliegtuigen. Heel veel mensen ontmoet.  Enerverend waren de presentaties in de kolonies in Paraná en São Paulo. Ontroerend de bezoeken aan de Comunidades in Espírito Santo. We werden met warme 'abraços' ontvangen door onze vrienden en hebben nieuwe vrienden ontmoet. Heerlijke dagen mochten we doorbrengen aan het strand van Vila Velha. We kijken dankbaar terug op deze mooie en onverwachte reis,

                                                  tot de volgende Blog.

_________________________________________________________________________________

Sint Jan van de grote fles

Blog 15

Beste lezers van mijn blog,
Urenlang ben ik bezig geweest om voor deze blog een beeldverslag te maken van de reis die Margje en ik maakten rond de Pinksterdagen door het binnenland van Espírito Santo. Een beeldverslag met foto’s, film, tekst en liefst ook nog muziek en een voice over. Het was leuk om te proberen maar uiteindelijk ben ik gefrustreerd gestopt. Computerles heb ik niet gehad en ik kijk dan ook jaloers naar die jongeren die de vrolijkste en mooiste filmpjes op YouTube kunnen plaatsen. Theo was mijn eerste coach en leerde mij de eerste beginselen van de computer en tekstverwerken. Hij riep steeds: “Geen angst hebben, gewoon doen, je kunt niets kapot maken, blijven proberen”. Dat heb ik gedaan, maar nu ben ik toch echt afgehaakt en accepteer dat ik nog onvoldoende digitale kennis heb voor zoiets als een beeldverslag met alles er op en er aan. Ik laat het maar voor wat het is. Daar komt nog een motief bij, dat ik toch nooit de werkelijkheid goed en zuiver over kan laten komen. Wat ik doorgeef van deze reis is mijn subjectieve werkelijkheid met mijn gevoel en emotie. Zoals wij jarenlang brieven schreven uit Brazilië naar mijn vader en moeder, broers en zussen, zo schrijf ik nu een blog met wat foto's.

Deze en de volgende blog gaan over onze Pinksterreis door het binnenland van Espirito Santo waar veel nakomelingen wonen van de Zeeuwen die tussen 1858 en 1862 zijn geëmigreerd naar Brazilië en hier terecht kwamen. Onvoorbereid en vol verwachting door de schone beloften die hen gedaan waren kwamen zij aan en werden gedropped in het atlantisch oerwoud aan de kust. 

Reis door Espírito Santo

Na de officiële première van “Febre Brasileira” in Vitória, brengen Margje en ik de documentaire naar de spelers in de film, de nakomelingen van de Zeeuwen, "Os Capixabas Holandeses". We gaan naar Melgaço, Alto de Jequetiba, São João de Garrafão, em met Pinksteren naar de Comunidade Holandinha.
Met de bus reizen we naar Domingos Martins, waar Anivaldo, Maria en dochter Tânia ons verwelkomen. Een blij en hartelijk weerzien na 8 jaar. We drinken koffie bij “Fritz en Frida". Het is meteen duidelijk dat hier veel afstammelingen wonen van Duitse en Pommerse emigranten. Met de auto rijden we door naar het district Melgaço. 

Anivaldo is pastor van de Lutherse kerk (IECLB) in Melgaço. We leerden hem kennen eind jaren 70. Hij praktiseerde samen met collega’s de “pastoral de convivência”, samen-levingspastoraat. 
Toen wij vertrokken uit Espírito Santo en Holanda en naar Nederland terugkeerden in mei 1983, nam hij een deel van ons werk over en ging in Holanda als daggelder meewerken met de boerenfamilies tegen kost en inwoning. Geen auto, geen vast salaris, geen huis van de kerk. Maar wel intiem en intensief contact met de families en vele, vele gesprekken, individueel en in groepsverband. (een beetje vergelijkbaar met het straatpastoraat bij ons) Hij koos bewust om als theoloog mee te werken op het land, temidden van de mensen die gezien werden als armlastig, lui en ongeletterd, zoals zij ook te boek stonden in Zeeland voor zij in 1858 uit Nederland vertrokken. Vanaf die tijd hebben wij contact met hem en Maria gehouden. Anivaldo heeft, zoals de documentaire laat zien, bijzondere interesse in de geschiedenis van de Zeeuwen.

Antônio Schaffel

Het regent en het is koud. We vragen ons af of we wel op weg kunnen gaan naar Alto Jequetiba over de zandwegen die uitgehakt zijn in de vaak steile heuvels. We willen naar Antônio Schaffel, één van de geïnterviewden in de film. We gaan op weg en zien wel waar de auto strandt. We komen er met slechts een enkele slippartij vanaf en worden door Antônio en zijn vrouw Flozina Ratzke Schaffel warm ontvangen met koffie en brood in door een houtfornuis heerlijk verwarmde keuken.

Over Holland en Zeeland wil hij alles weten en hij blijft vragen stellen. Merkwaardig dat wij hem en zijn vrouw in de jaren dat wij er werkten nooit hebben ontmoet. Antônio is zeer verrast met de dvd. Hij kon de première niet bijwonen in Vitória en had de film nog niet gezien en wil die meteen bekijken. 

Naar São João de Garrafão 

De grote fles

De volgende dag rijden we dwars door het binnenland van Espírito Santo naar São João de Garrafão (Sint Jan van de grote fles). De streek rond Garrafão noemt men de “mata fria” de koude grond omdat het op 1000 meter hoogte in de heuvels ligt. Voor de Hollanders een mooi klimaat. Wij kwamen hier in 1975 voor het eerst en ontmoetten o.a. de families Isaac Lauwers, Abraham Lauret en de weduwe Boone en haar kinderen. De Zeeuwen waren hierheen getrokken vanuit Holanda, waar de grond schaars werd en hier nog volop goede grond te vinden was. 

O Armazem do povo

In Garrafão zijn wij in 1976 met drie pastores en enkele studenten theologie, waaronder Anivaldo Kuhn, mee gaan werken aan de opzet van basisgroepen en gemeenschappen. Het was toen een verlaten en soms geïsoleerd gebied. Met regen niet te bereiken. Het schooltje was vaak gesloten omdat er geen onderwijzer(es) naar dit gebied wilde komen. Geen medische post en slechts één telefoonpost. De families moesten zien te overleven in een verstikkend feodaal systeem onder een militair regiem dat vakbonden, samenscholingen, studentenbonden verbood. Een veiligheidsdienst controleerde tot in de kleinste hoeken en gaten van het binnenland of er geen subversieve activiteiten werden gepleegd. Onder de paraplu van de kerk riepen de pastores groepen families op om bijeen te komen, voor een 'culto' aan huis  schijnbaar zeer vrome bijeenkomsten bij de families thuis, maar in werkelijkheid gesprekken die de bewustwording konden bevorderen. Isaac Lauwers en Abrahão Lauret waren voortrekkers van de basisbeweging in Garrafão. 
Door die bijeenkomsten, groeide na maanden het idee in de groepen een volksmagazijn op te richten, een ‘Armazem do povo’, een kleine coöperatie. 
Het Magazijn was een stimulans om meer en meer samen te gaan werken. Er kwam een mini-tractor uit Duitsland, later een vrachtauto uit Duitsland en Nederland samen. Zo groeide het Magazijn uit naar een kleine coöperatie en werd een belangrijke plek voor ontmoeting en gesprek. De enige opkoper in de streek zag toen met lede ogen aan dat de kleine boeren met hun producten zijn magazijn voorbij reden en hun bonen en mais loste in hun "Armazem do povo". Door middel van de vrachtauto die hun producten naar de markt in de stad bracht werden zij zich bewust van hoe zij in het verleden werden uitgebuit. 
  

Bijeenkomst in het Armazem do Povo

Ik zie een beetje op tegen het bezoek aan Garrafão. In 2008 waren we er ook om ons boek te brengen "Os Capixabas Holandeses" en we dachten dit is ook ons afscheid van de mensen hier. Uit de vorige reizen weet ik dat de 40 basisgroepen niet meer bestaan en het Armazem do povo ter ziele is gegaan. Toen de vrachtauto gestolen werd was het afgelopen. De tijd staat niet stil. Wat wij deden had in die tijd zeker betekenis voor de kleine boerenfamilies en "meieiros" (landarbeiders zonder grond die werken bij een grondbezitter voor de helft of nog minder van de oogst) Het was zinvol omdat er een proces op gang kwam van ontdekken en langzaam opstaan uit de verlammende situatie van onderdrukking en achterstelling. De basisgroepen hielpen mee om uit het feodale systeem en uit het individuele isolement te komen. Om op een andere manier te kijken naar de samenleving en de kerk. Het waren oefeningen van democratie in een wereld waar alleen de generaal, de onderwijzer en de dominee het voor het zeggen hadden. Het gaf een mogelijkheid om "christen te zijn van dag tot dag".

O Cristão no dia a dia

Het "Armazem do povo" staat er nog. Tot onze verrassing staat binnen nog steeds op de muur geschilderd: “O cristão no dia a dia”,  het thema van de synode die we er hielden in 1981. Het was een bijzondere kerkvergadering want deze werd niet in de kerk gehouden, maar in het Magazijn! Ik vertel dit aan de mannen die daar aan het werk zijn. De geschiedenis is hen niet helemaal bekend. Ja, ze weten wel dat het gebouwtje van de parochie is, maar hoe dat is gekomen?

 
Het is nu geen coöperatie meer van het volk, maar wel nog steeds dienstbaar aan de kleine boeren want er staat een grote bonen-sorteermachine van de gemeente. Vroeger werden de geoogste boontjes, gesorteerd met de hand door de hele familie en met name de kleine kinderen werden daarvoor ingezet.

Madalena Boone

Arjan van Westen en Monique Schoutsen hebben op de hoes van de dvd een foto gezet van Madalena Boone en haar man Floriano Pioto. Enkele weken voor de première van de film is in Vitória Floriano na een kort ziekbed overleden. Madalena en haar dochter Madalena ontvangen ons hartelijk. Zij vertellen over de ziekte van man en vader en de problemen die zij hadden om een goed plekje voor hem te krijgen in het ziekenhuis. Toen de artsen het noodzakelijk vonden dat hij op de Intensive Care moest worden opgenomen, was er geen ruimte. Ook andere ziekenhuizen gaven geen ruimte. Met behulp van een advocaat van de landarbeidersbond hebben zij een plek op een IC van een ziekenhuis af kunnen dwingen. Zo worden wij geconfronteerd met de nog steeds belabberde en zwakke gezondheidszorg in Brazilië. Madalena vindt het goed en ook mooi dat zij met haar man op de hoes staat.
  

Presentatie Febre Brasileira

Leonora Boone heeft een presentatie van de documentaire georganiseerd in de familieschool. Een landbouwschool met internaat. De kinderen ( 12-18 jaar) komen een week naar school, gaan vervolgens een week naar huis met praktijkopdrachten. Zo wordt wat zij leerden op school overgedragen in de familie. Terug in de schoolweek worden de ervaringen uitgewisseld. Een prachtig systeem dat heel veel jongeren de gelegenheid biedt om te studeren maar ook te blijven werken en de families leren op deze manier nieuwe technieken. 

Voor de presentatie zitten de leerlingen al een half uur van te voren klaar. Ik geef een kleine inleiding op de film terwijl ik me af vraag of ze het zullen volhouden om 80 minuten stil te blijven zitten. Maar toch. Ze blijven geboeid van begin tot eind. Zelfs gedurende de aftiteling met het lied in het Zeeuws van Broeder Dieleman blijven ze zitten kijken en luisteren. Groot applaus volgt voor de filmmakers Monique Schoutsen en Arjan van Westen. Na het applaus staat de heer Fontan op in het publiek en vraagt het woord. Hij is de advocaat in Afonso Cláudio met een klein kantoor in Garrafão. Hij looft met mooie maar gemeende woorden de film en het boek. De geschiedenis van de Hollanders in Garrafão, die hij ook als cliënten heeft, is voor hem een ontdekking. Hij onderstreept nog eens het grote belang om je eigen 'roots' te kennen en die vooral ook door te geven aan de volgende generaties. Dat is vindt hij prachtig gelukt met boek en film.

Ook pastor Geraldo Gruzmann staat op. Hij had gelezen in het boek over de Hollandse bierbrouwer van der Kamp in Santa Leopoldina. Deze had een bloeiend bedrijf maar toen hij overleed en de zoons het bedrijf wilden voortzetten was het recept van het speciale bier verdwenen. Nooit is het meer terug gevonden. De pastor was zo nieuwsgierig geworden dat hij zich in die geschiedenis is gaan verdiepen en met meer gegevens alsnog is gaan zoeken tot in Duitsland, maar zonder resultaat. Zou iemand ooit het recept vinden?  

Madalena Boone ontvangt een ere-plekje vooraan

Enkele jongeren kwamen naar voren om nog wat na te praten en vertelden over hun ouders en voorouders. 







Na afloop vertelde Leonora dat alle leerlingen die nieuw op school komen als eerste taak mee naar huis krijgen om met de familie een stamboom te maken.

De Pinksterdagen brengen we door in de Comunidade Holanda. Daarover in blog 16

Wie nieuwsgierig is geworden naar 
de documentaire Braziliaanse Koorts of/en de Braziliaanse uitgave Febre Brasileira kan deze bestellen. 
e-mail: info@braziliaansekoorts.nl
€ 15,00





Wij hebben nog een aantal boeken "Op een dag zullen ze ons vinden" en "Os Capixabas Holandeses" in huis. Is niet meer in de boekhandel.
Wil je een boek kopen, 
even een mailtje naar: 
holandinhaemvista@gmail.com

€ 15,00